Thật xót xa khi nhìn thấy hàng triệu người Palestine đang bị bỏ đói giữa cuộc chiến tàn khốc với Israel trong những ngày này. Đói không chỉ là cái đói của thể xác, mà còn là sự cùng quẫn, bị chặn đứng mọi con đường sống. Những đoàn xe cứu trợ bị ngăn chặn, lương thực và nước sạch trở thành thứ xa xỉ, còn trẻ em thì chết dần mòn trong im lặng. Nhưng đau đớn hơn, đói không chỉ là vũ khí trong chiến tranh, nó đã từ lâu trở thành một chiến lược áp bức có hệ thống ngay cả trong thời bình.
Ngay cả trước khi tiếng súng vang lên, người Palestine vẫn bị kìm hãm và cô lập trong chính đất nước của mình. Luật Hồi hương của Israel xác lập đất nước này là nhà nước Do Thái đã loại trừ công dân Palestine khỏi các dự án phát triển quốc gia. Họ không được tham gia vào các chương trình “Do Thái hóa” vùng Galilee, bị thu hồi đất đai đến mức không thể phát triển nông nghiệp thương mại. Trong khi đó, các hợp tác xã nông sản và công nghệ hiện đại lại chỉ phục vụ cho người Do Thái, khiến người nông dân Ả Rập bị loại ra bên lề nền kinh tế. Nông nghiệp, nguồn sống truyền thống của họ, giờ chỉ còn là ký ức.
Không chỉ vậy, người Palestine cũng không thể phát triển nguồn thu nhập độc lập. Họ bị đẩy khỏi đất đai, bị loại khỏi các cơ hội kinh tế trọng yếu, và cuối cùng phải sống phụ thuộc vào những công việc do người Do Thái kiểm soát. Cơ sở hạ tầng tại các khu vực người Ả Rập bị bỏ mặc, và những khoản đầu tư phát triển bị hi sinh để phục vụ cho quân sự. Hệ quả là một thị trường lao động phân biệt đối xử sâu sắc: người Palestine, dù có học vấn hay không, vẫn bị chặn đứng bởi hàng loạt rào cản mang danh “an ninh quốc gia”.
Họ bị nhốt trong vòng luẩn quẩn của đói nghèo và lệ thuộc. Những người lao động tay chân lớn tuổi thì bị đào thải do thiếu cơ hội đào tạo lại. Còn lớp trẻ, dù nỗ lực học hành, cũng không thể biến bằng cấp thành công việc đúng chuyên môn, đúng giá trị. Những kỹ sư sinh học phải đi dạy học, những người tài năng bị bó buộc vào các lựa chọn an toàn – không phải vì thiếu năng lực, mà vì có một hệ thống được thiết kế để khiến họ thất bại. Cuộc chiến bằng bom đạn có thể chiếm trang đầu các bản tin, nhưng cuộc chiến kinh tế, âm thầm hơn, lại là thứ kéo dài và tàn khốc không kém.
Bị dồn vào thế sống còn, người Palestine không chỉ mất đất, mất kế sinh nhai, mà còn dần mất đi chỗ dựa tinh thần, bản sắc dân tộc của họ bị bào mòn từng chút một trong quá trình lệ thuộc kinh tế vào các ông chủ Do Thái. Khi phải gồng mình mưu sinh trong một hệ thống không do mình kiểm soát, nhiều người buộc phải chấp nhận im lặng, nhún nhường, thậm chí tạm gác lại những giá trị văn hóa để tồn tại. Trong vòng xoáy đó, căn tính dân tộc trở nên mong manh, dễ bị nuốt chửng.
Thế nhưng, chính trong hoàn cảnh bị chèn ép ấy, người Palestine đã tìm cách níu giữ gốc rễ của mình bằng những điều giản dị mà sâu sắc, trong từng món ăn. Ẩm thực, với họ, không chỉ là chuyện ăn uống, mà là một hình thức kháng cự âm thầm. Giữa đời sống chật vật, bữa cơm Palestine vẫn giữ đúng chuẩn Halal, vẫn mang theo hương vị của ký ức, của truyền thống, của sự tồn tại không thể bị xóa bỏ. Những món ăn truyền thống như musakhan, maqluba, hay kanafeh… trở thành nơi cắm rễ cho ký ức dân tộc, một cách để nhắc con cháu rằng: chúng ta là người Palestine, dù có bị đẩy đến đâu, dù sống giữa ai, vẫn không được quên mình là ai.
Cuộc chiến này dẫu vậy cũng không đơn giản, họ còn mất quyền kể lại câu chuyện của chính mình. Ẩm thực dẫu vốn là nơi trú ẩn cuối cùng của căn tính văn hóa, họ cũng không được toàn quyền sở hữu. Những món ăn truyền thống như hummus, falafel hay labaneh, từng gắn liền với ký ức, với bàn tay mẹ và hương vị quê nhà, nay lại được quảng bá rộng rãi như “phát minh” của người Do Thái. Trong sách vở, trên truyền thông, chúng được tái định danh, cắt đứt khỏi cội nguồn Palestine. Sự chiếm đoạt này không chỉ diễn ra trong ẩm thực. Váy thêu truyền thống, mâm đồng, cả mảnh đất tổ tiên, đều lần lượt bị gán nhãn Israel, trong khi chính người Palestine lại không có quyền sở hữu hay khẳng định mối liên hệ lịch sử của mình. Họ sống trên đất của mình nhưng không thể gọi đó là của mình. Họ nấu những món ăn của tổ tiên, nhưng người khác lại được quyền thương mại hóa và tuyên bố đó là “khám phá”.
Và chính vì thế, người Palestine do dự khi ghi chép lại tri thức ẩm thực của mình. Họ sợ rằng, một khi kiến thức ấy được công bố, nó sẽ bị sửa đổi, thương mại hóa và rồi, như một kịch bản lặp lại, bị tước khỏi tay họ. Những cuốn sách nấu ăn có thể mang về lợi nhuận cho các doanh nhân Do Thái, trong khi người Palestine tiếp tục sống trong nghèo khó và bị gạt khỏi quyền kể chuyện. Như lời chủ nhà hàng Naggwi ở Umm al-Fahm nói: “Muốn người khác ăn thức ăn của chúng tôi, chúng tôi phải để họ chiếm lấy nó.” Một bi kịch văn hóa, nơi để được công nhận, người ta phải đánh đổi quyền sở hữu.
*Lưu ý: Các thông tin trong bài viết được trích từ cuốn sách HUMMUS & FALAFEL – BẢO TỒN ẨM THỰC CỔ TRUYỀN TRƯỚC LÀN SÓNG CÔNG NGHIỆP HÓA Ở DẢI GAZA của tác giả Liora Gvion. Mặc dù các thông tin trong sách cho thấy những bất công mà người Palestine phải chịu đựng và cách họ đã xoay xở để bảo tồn bản sắc của mình, tôi vẫn muốn nhắc nhở các bạn rằng tác giả của cuốn sách là một người Do Thái Israel. Mong những người vượt qua được khác biệt về sắc tộc và tôn giáo như tác giả Liora Gvion có thêm sức ảnh hưởng tới Israel để có thể nhanh chóng kết thúc cuộc chiến này và trả lại cuộc sống cho người dân Palestine.
*Book Hunter có một chùm bài dịch về con đường giữ gìn bản sắc bằng ẩm thực của người Palestine, mời các bạn cùng đọc thêm:
- Thực phẩm là ranh giới đầu tiên của xung đột Israel-Palestine
- Vai trò của ẩm thực trong phong trào đấu tranh vì Palestine
- Bảo tồn ẩm thực truyền thống và bản sắc văn hóa – Bài học từ ẩm thực Hồi giáo tại Palestine trong xung đột chính trị
- Ẩm thực kết nối con người: Các đầu bếp Palestine đang sử dụng ẩm thực để chia sẻ câu chuyện của họ
