Hoạt động văn hóa từ lâu đã giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của nhân loại, đồng thời trở thành cầu nối cho quá trình giao lưu tri thức giữa các cộng đồng. Từ thuở xa xưa, những hoạt động này không chỉ mang tính chất chính quyền, thể hiện quyền lực và tầm nhìn quản trị của nhà nước, mà còn đậm tính dân sự, phản ánh nhu cầu và bản sắc của người dân. Sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này đã tạo nên một nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của văn hóa và xã hội qua nhiều thời kỳ lịch sử, đặc biệt ở thời đại ngày nay, khi các nền tảng công nghệ giúp người dân có thêm cơ hội biểu đạt và kết nối.
Khi khối tư nhân tham gia kiến tạo văn hóa
Trong bối cảnh hiện đại, khối tư nhân không chỉ đóng vai trò thúc đẩy tăng trưởng kinh tế mà còn ngày càng thể hiện tầm ảnh hưởng quan trọng trong việc hình thành các xu hướng văn hóa đương đại. Điều này xuất phát từ khả năng của các doanh nghiệp tư nhân trong việc sáng tạo sản phẩm và truyền thông, góp phần xây dựng nên những yếu tố văn hóa mới mẻ và phong phú. Các doanh nghiệp tư nhân thường tạo ra các sản phẩm không chỉ phục vụ nhu cầu tiêu dùng mà còn mang đậm dấu ấn văn hóa, ảnh hưởng trực tiếp đến cách sống, suy nghĩ và hành vi của xã hội. Thông qua các chiến dịch quảng cáo sáng tạo, họ không chỉ quảng bá sản phẩm mà còn truyền tải những giá trị văn hóa mới, giúp tạo dựng và lan tỏa xu hướng. Ví dụ, các chiến dịch quảng cáo thường khai thác những giá trị như cá nhân hóa, bảo vệ môi trường, hay phong cách sống hiện đại, từ đó góp phần làm thay đổi nhận thức và định hình lối sống của người tiêu dùng.
Sự phát triển của tầng lớp trung lưu đi đôi với nhu cầu ngày càng lớn về các sản phẩm và dịch vụ văn hóa, từ đó tạo điều kiện cho các doanh nghiệp tư nhân hoạt động trong lĩnh vực này nở rộ. Các công ty xuất bản sách, công ty media, hay các đơn vị tổ chức sự kiện… ngày càng chủ động hơn trong việc sáng tạo và cung cấp những sản phẩm văn hóa chất lượng, đa dạng. Họ không chỉ đáp ứng thị hiếu mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy và cách tân các giá trị văn hóa truyền thống. Đây là xu hướng tất yếu trong quá trình chuyển đổi cơ cấu xã hội đã từng diễn ra tại các nước như Tây Ban Nha, Argentina, Trung Quốc…
Tại Việt Nam, khối tư nhân đang dần khẳng định vai trò không chỉ trong phát triển kinh tế mà còn trong việc kiến tạo văn hóa. Một minh chứng rõ ràng cho điều này là sự phát triển mạnh mẽ của các đơn vị làm sách tư nhân như Omega Plus Books, Nhã Nam, Viện IPER, San Hô Books, Forma Publi, và Book Hunter…, những cái tên đang góp phần quan trọng cùng các nhà xuất bản thuộc khối nhà nước thúc đẩy văn hóa đọc trong cộng đồng. Những đơn vị làm sách tư nhân không chỉ tập trung vào mục tiêu doanh thu mà còn hướng tới sứ mệnh kiến tạo văn hóa. Thông qua hoạt động truyền thông và marketing sách, họ đã và đang mang đến cho cộng đồng độc giả những giá trị tri thức sâu sắc và mới mẻ. Việc lựa chọn xuất bản các tựa sách có giá trị cao, từ sách lịch sử, triết học, đến các tác phẩm kinh điển và hiện đại, đã giúp mở rộng tầm nhìn cho độc giả, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của một nền văn hóa đọc phong phú, đa dạng.
Bên cạnh đó, các đơn vị xuất bản sách tư nhân đóng góp không nhỏ tạo ra không gian giao lưu cho cộng đồng yêu sách. Thông qua việc tổ chức các buổi tọa đàm, sự kiện ra mắt sách, hoặc các hoạt động trực tuyến trên mạng xã hội, họ đã giúp độc giả kết nối với nhau, cùng thảo luận và chia sẻ giá trị tri thức. Những không gian này không chỉ là nơi tiếp nhận tri thức mà còn trở thành một phần trong đời sống văn hóa hiện đại của giới trẻ và tầng lớp trung lưu. Các sinh hoạt văn hóa đọc này không chỉ đơn thuần là hoạt động giải trí hay giáo dục, mà còn mang ý nghĩa chiến lược quan trọng đối với xã hội và nền văn hóa Việt Nam trong tương lai. Những hoạt động này không chỉ giúp kháng cự lại các xu hướng văn hóa phản giáo dục đang lan rộng mà còn đặt nền móng cho một nền công nghiệp văn hóa bền vững và chất lượng trong tương lai, khi mà mỗi bộ phim, trò chơi điện tử, lễ hội, chương trình biểu diễn…đều cần rất nhiều kiến thức để thực hiện.
>> Để hiểu hơn về những khó khăn của ngánh sách, mời đọc chùm bài: Thị trường sách Việt Nam Archives – Book Hunter
Cân đối giữa doanh thu và kiến tạo văn hóa, bài toán không dễ
Không chỉ trong ngành sách, mặc dù khối tư nhân hoạt động trong lĩnh vực văn hóa đang ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong việc kiến tạo văn hóa tại Việt Nam, tuy nhiên, họ cũng phải đối mặt với nhiều trở ngại, trong đó thách thức lớn nhất là cân bằng giữa mục tiêu doanh thu và trách nhiệm đối với cộng đồng. Áp lực tài chính buộc các doanh nghiệp phải tập trung vào những sản phẩm dễ tiêu thụ, trong khi các dự án văn hóa, giáo dục thường không mang lại lợi nhuận nhanh chóng. Thêm vào đó, thị trường tiêu dùng thiếu ổn định và sự cạnh tranh từ các nội dung giải trí trực tuyến dễ tiếp cận khiến các sản phẩm văn hóa có chiều sâu gặp khó khăn trong việc thu hút công chúng. Hiện trạng này khó tránh dẫn tới việc các đơn vị này sẽ từ bỏ đầu tư vào sản phẩm văn hóa có chiều sâu, chuyển sang đầu tư vào các sản phẩm dễ dãi chiều lòng thị hiếu đại chúng để duy trì dòng tiền.
Chi phí để đầu tư cho các sản phẩm có chiều sâu thường lớn hơn sản phẩm đại chúng rất nhiều. Ví dụ, trong ngành sách, không chỉ là chi phí bản thảo cao do đòi hỏi trình độ và cường độ làm việc lớn ở đội ngũ tác giả, dịch giả và biên tập, mà còn yêu cầu các hoạt động truyền thông, marketing được chuẩn bị nội dung kỹ lưỡng và công phu. Trong khi đó, lượng độc giả có thể đón nhận những tác phẩm như vậy thường rất hạn chế. Do các sách chiều sâu khó tiếp cận như vậy, nên cũng khó có thể là phương án lựa chọn cho các đơn vị đầu tư khác như sản xuất phim, sân khấu chương trình giáo dục hay trò chơi điện tử… mua bản quyền chuyển thể, bởi vì chính những đơn vị hoạt động trong lĩnh vực văn hóa này cũng phải đối mặt với bài toán cân đối giữa doanh thu và kiến tạo văn hóa.
Doanh thu thấp trong lĩnh vực văn hóa chiều sâu không chỉ gây áp lực tài chính cho các đơn vị tư nhân mà còn trực tiếp ảnh hưởng đến thu nhập của nhân sự tham gia vào quá trình kiến tạo văn hóa. Với mức lương eo hẹp, việc thu hút và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trở nên rất khó khăn. Những người làm trong lĩnh vực này thường phải đối mặt với khối lượng công việc lớn nhưng lại không đủ điều kiện tài chính để đầu tư cho việc học hỏi, trau dồi thêm kỹ năng và nâng cao trình độ. Điều này không chỉ hạn chế sự phát triển cá nhân mà còn khiến toàn bộ hệ thống sáng tạo văn hóa gặp khó khăn trong việc đổi mới và tạo ra những sản phẩm chất lượng cao, đáp ứng kỳ vọng của xã hội. Lẽ tất yếu, các nhân sự làm nghề giỏi trong lĩnh vực văn hóa chiều sâu sẽ chuyển sang các hoạt động văn hóa đại chúng có thị hiếu thấp hơn, đòi hỏi công phu ít hơn nhưng mang lại doanh thu cao hơn. Đó là lý do phim và sân khấu kịch nghệ thuật ngày càng thoái trào, nhường chỗ cho chương trình hài, phim thị trường, phim truyền hình… Và bất cứ ai theo dõi doanh thu trên các sàn thương mại điện tử như Tiki và Shopee sẽ nhận ra rằng sự thắng thế của các đầu sách ngôn tình, học tiếng Anh cấp tốc, kỹ năng sống… so với các tác phẩm triết học, nghiên cứu xã hội, văn học hàn lâm…
Để thu hẹp khoảng cách giữa văn hóa chiều sâu và thị hiếu đại chúng, nhiều đơn vị tư nhân làm văn hóa, đặc biệt trong ngành sách, đã nỗ lực tổ chức các hoạt động nâng cao dân trí theo nhiều hình thức đa dạng. Một trong những hoạt động phổ biến nhất là các buổi trò chuyện giới thiệu sách, nơi các chuyên gia, tác giả và dịch giả trực tiếp chia sẻ kiến thức, phân tích nội dung và truyền cảm hứng cho độc giả. Những sự kiện này không chỉ giúp công chúng tiếp cận dễ dàng hơn với các giá trị văn hóa chiều sâu mà còn góp phần lan tỏa tri thức, khuyến khích thói quen đọc sách và xây dựng cộng đồng yêu sách ngày càng lớn mạnh. Đặc biệt, Book Hunter còn thường xuyên dịch bài, viết bài nghiên cứu, mở workshop… để hướng dẫn độc giả trẻ tiếp cận các kiến thức khó một cách dễ dàng. Bền bỉ là cách duy nhất để từng bước đưa tri thức xích lại gần với độc giả đại chúng hơn thay vì chọn sản phẩm dễ để đảm bảo doanh số. Tuy nhiên, ngành sách vẫn là ngành đòi hỏi đầu tư chi phí thấp và ít rủi ro so với các ngành văn hóa khác, công thức của ngành sách không dễ dàng áp dụng với các trường hợp đòi hỏi chi phí lớn như làm phim hay hay chương trình biểu diễn.
Việc tìm ra giải pháp chung cho những khó khăn mà khối tư nhân đầu tư vào hoạt động văn hóa phải đối mặt không hề dễ dàng, ngay cả khi có sự hỗ trợ từ nhà nước trong đầu tư tài chính hay phát hành. Bởi vì, cốt lõi của nan đề này nằm ở bài toán khoảng cách giữa trình độ dân trí của đại đa số người dân và khả năng tiếp cận các sản phẩm văn hóa có giá trị lâu bền. Thậm chí, sự đầu tư thiếu tính toán và dễ bị chi phối bởi các thiên kiến cá nhân từ khối nhà nước có thể dẫn tới sự bất cân xứng trong chính môi trường kiến tạo văn hóa mới. Một cách thực tiễn hơn và bền vững hơn mà khối nhà nước có thể hỗ trợ cho các đơn vị tư nhân tham gia và quá trình kiến tạo văn hóa chính là thông qua giáo dục trong nhà trường cũng như trong cộng đồng để nâng cao dân trí, tạo ra một thị trường lành mạnh trong tương lai.
Hà Thủy Nguyên
Bài đã đăng trên Tạp chí Sông Lam
